Kritisch Denken
Ontdek hoe kritisch denken onze samenleving verrijkt.
Het begrip ‘kritisch’ heeft als onderliggende Oudgriekse woorden kriterion (norm) en kriticos (onderscheiden).
Kritisch denken is waarschijnlijk al zo oud als de mensheid. Boeddha en Socrates stelden al kritische vragen om te bepalen of op autoriteit gebaseerde kennis rationeel, helder en logisch consistent kan worden gerechtvaardigd.
Maar kritisch denken is ook de bereidheid om je eigen redeneringen kritisch te evalueren en je overtuigingen voortdurend te toetsen aan de argumenten van anderen.
Ontdek inzichten en hulpmiddelen die kritisch denken stimuleren.
Denk jij kritisch?
Kritisch denken is een essentiële vaardigheid voor je persoonlijke groei en maatschappelijke vooruitgang, door bewust te werken aan het ontwikkelen van je kritische denkvaardigheden kun je boven-dien jezelf en anderen helpen om een wereld te creëren waarin rede en gezond verstand de boventoon voeren. Socrates leerde ons al dat elke stelling, mening of aanname, minstens twee basis-vragen oproept: wat bedoel je en klopt dat wel? Kritisch denken is een feitenanalyse om een oordeel te kunnen vormen, complex en niet gemakkelijk, want kritisch denken impliceert effectieve communicatie en probleemoplossende vaardigheden.
Kwetsbaar
Wij mensen zijn behoorlijk kwetsbaar te worden besmet met zeer onwaar-schijnlijke opvattingen en blijven tegen beter weten in geloven in aannames, influencers, reclamemakers, fakenieuws of complottheorieën. Kritisch denken ontwikkelt zich niet spontaan, tot het zevende levensjaar nemen kinderen alles voetstoots aan van hun ouder(s) of opvoeder(s); dat is evolutionair bepaald. Eenmaal in de volwassenheid nemen mensen dan toch weer vrijwel alles aan wat hun omgeving vindt dat waar is, meestal een kwestie van groepsdruk: de ‘bubbel’ bepaalt. Pas als ons brein een goed ontwikkelde basisvaardigheid bezit om te kunnen beslissen of een bewering waar, gedeeltelijk waar of fout is en of een redenering geldig is, kunnen we kritisch denken en hebben we de handvatten om onze natuurlijke aanleg ‘iets te geloven’ te beteugelen en onlogische redeneringen en denkfouten te herkennen en te voorkomen. Een verkregen kritische houding wordt gezien als het vermogen om de informatie die op ons afkomt onbevooroordeeld, open en onafhankelijk op zijn waarde te schatten.
Geschiedenis
De geschiedenis wijst uit dat een bestaand paradigma of denkbeeld soms rigoureus kan worden verworpen. Zo’n paradigmashift kan ver-strekkende gevolgen hebben en zelfs leiden tot canceling of uitsluiting. Dat weten we bijvoorbeeld van de revolutie die ontstond toen de wetenschap verklaarde dat de aarde om de zon draait en niet andersom. Want: ‘het idee dat de aarde bewoog was absurd, het kon gewoon niet waar zijn want dan stond de gehele Heilige Schrift vol onzin (OT, boek Jozua: slag bij Gibeon). Inmiddels weten we al eeuwen dat de aarde rond is, maar het Bijbelse boek Jesaja 40 vertelt in vers 22 dat de aarde een schijf is.
De historie laat zien dat mensen zich heel lang, zelfs eeuwenlang, kunnen vastklinken aan aannames. Ongeacht hun persoonlijke intelligentie willen mensen dan ook meestal niet toegeven dat ze ongelijk hebben, ook als hun aannames wetenschappelijk onderuit worden gehaald. Psychologisch gezien is gelijk willen hebben in ons brein geprogrammeerd, met als doel macht te verkrijgen. Daarbij wordt het afwijken van een eerder ingenomen standpunt gezien als zwakte (imagoverlies). De filosoof Schopenhauer vond dat het ook wel wat met ijdelheid te maken heeft.
Pas in het begin van de 16e eeuw schreef de Poolse monnik Copernicus een werkje (Commentariolus) waarin hij zijn heliocentrisch model intro-duceerde. En vlak voor z’n dood publiceerde hij nog zijn bekende en tegelijk ook belangrijkste empirisch wetenschappelijk werk: ‘Revolutionibus orbium coelestium’ (Over de omwentelingen der hemellichamen). Heel nieuw was dat hij hierbij niet afging op autoriteit en aannames, maar metingen deed en modellen maakte. De kerk verbood Copernicus’ werk in 1616 en bovendien zou iedereen die hem zou steunen als ketter worden gebrandmerkt. De rapen waren gaar toen Galileo Galilei bewees dat het Copernicaans heliocentrisch wereldbeeld van de zon (helios) in het midden van het zonnestelsel, juist was. Dat was lijnrecht tegenover de opvatting van de kerk dat de aarde in het centrum van het heelal stond. De Paus verbood hem dan ook zulke onzin te publiceren. Hij ontliep een veroordeling tot de brandstapel door de Inquisitie, niet omdat hij zijn ‘vergissing’ toegaf, maar omdat hij een zieke oude man was. Wel kreeg hij voor de rest van z’n leven huisarrest.
Omdenken
Kritisch denken verduidelijkt doelen, onderzoekt aannames, onderscheidt verborgen waarden, evalueert het bewijs, volbrengt acties en beoordeelt de conclusies. Soms vergeten we dat een kritisch denkend mens óók bereid moet zijn om ook zijn eigen redeneringen kritisch te evalueren en zijn overtuigingen te herzien wanneer de hiervoor noodzakelijke argumenten zich aanbieden. Met andere woorden: het van cruciaal belang is om eigen overtuigingen voortdurend ter discussie durven te stellen. Zelfreflectie, het licht laten schijnen op eigen gedrag en functioneren.
We moeten ons meer focussen op het aanleren en het ontwikkelen van de intentie om naar waarheid te zoeken, daarbij een open geest te hebben; systematisch, analytisch, nieuwsgierig zijn, ver-trouwen hebben in redeneren en voorzichtig zijn in het trekken van conclusies. Kunnen we hiermee een absolute zekerheid creëren? Nee, de zelfcorrigerende concepten en principes zijn stap voor stap principes, waarbij in een voortschrijdend proces steeds dichter bij de waarheid gekomen kan worden: het demarcatiepro-bleem van Karl Popper. Wetenschap dient falsifieerbare uitspraken te produceren, wat betekent dat deze uitspraken aan de hand van waarnemingen op hun betrouwbaarheid kunnen worden onder-zocht en eventueel kunnen worden weerlegd. Pure logica is kritisch denken niet, er spelen namelijk ook andere processen mee, zoals duidelijkheid, nauwkeurigheid en precisie, maar ook relevantie en betekenis.
Algemeen werd aangenomen dat denken en oordelen in principe evolu-tionair in ons brein verankerd is. Onder deze heersende mening legde Daniël Kahneman (Princeton USA) een bom, door in 2012 zijn opmerkelijk boek ‘Thinking, Fast and Slow’ (Ons feilbare denken) uit te brengen. Hij stelde dat rationeel denken niet in de natuur van de mens zit, want de menselijke gedachtewereld bestaat uit twee systemen: systeem 1 is een spontane, snelle, intuïtieve methode die niet afgeschakeld of uitgezet kan worden en systeem 2, een trager bewust proces dat gebruikt kan worden om bijvoorbeeld een complexe vermenigvuldiging op te lossen. Een gedachte die aansluit op de werking van ons oerbrein en de neocortex. Systeem 1 is zeer goed, maar het onbewuste proces faalt voor complexe problemen omdat het vooral gebaseerd is op snelle patroonherkenning. Omgaan met ons bewuste tragere proces van systeem 2 is lastig en vereist discipline. Hierin schuilt de waarheid dat het voor mensen gemakkelijker is onbewuste schijnzekerheid te zoeken in aannames en beweringen die door anderen hardnekkig worden gekoesterd. Kahneman schreef al eerder over de vermeende veronderstellingen dat mensen weliswaar rationele besluiten kunnen nemen, maar ook aantoonde dat mensen daar op een systema-tische manier fouten in maken. Als de toekomstige gevolgen van een besluit onzeker zijn kunnen mensen ingewikkelde situaties niet goed analyseren en ontwikkelen ze dan een duidelijke voorkeur voor de status quo. Ons brein heeft het moeilijk met veranderingen, een wezenlijke ‘onveilige situatie’ waarbij het brein in de regel kiest voor veiligheid. Kritisch staan tegenover gevestigde meningen en opvattingen zorgt vaak voor onbegrip, hoon, spot en verkettering; ons brein reageert dan met signalen van onveiligheid.
Wat houdt kritisch denken precies in?
Hier vindt je heldere antwoorden die helpen om kritisch denken beter te begrijpen en toe te passen in het dagelijks leven.
Waarom is kritisch denken belangrijk voor samenleven?
Kritisch denken bevordert begrip van sociale dynamieken en draagt bij aan een harmonieuze samenleving.
Kritisch denken is een vorm van actief, reflectief en analytisch denken, waarbij we ons niet tevreden stellen met oppervlakkige of intuïtieve verklaringen en het omvat het vermogen om logische verbanden te leggen, valse redeneringen te herkennen en waar nodig bestaande overtuigingen en ideeën bij te stellen. In ons persoonlijke en professionele leven worden we dagelijks geconfronteerd met keuzes en beslissingen. Kritisch denken stelt ons in staat om informatie te evalueren, alternatieven te overwegen en weloverwogen beslissingen te nemen, wat leidt tot betere resultaten. In het digitale tijdperk is informatie niet altijd betrouwbaar, maar kritisch denken helpt ons om informatiebronnen kritisch te beoordelen en onderscheid te maken tussen feiten en misleidende beweringen. Het behelst ook een zeker empowerment, een proces waarbij je wordt gestimu-leerd zelfstandig te beslissen en te handelen en voor jezelf op te komen. Empowerment zorgt dat je grip krijgt op je situatie en/of omgeving; controle, het aanscherpen van bewustzijn en het vergroten van participatie zijn daarbij een must. Belangrijk in het kritisch denken is het behoud van controle, maar ook het proberen de emoties te negeren die ons denkproces vertroebelen. Belangrijk is je overtuigingen uit te dagen, daar is durf voor nodig. Daarnaast ook bereid zijn om je eigen overtuigingen in twijfel te trekken en te heroverwegen als er nieuw bewijsmateriaal beschikbaar is.
Kritisch denken is een essentiële vaardigheid voor je persoonlijke groei en maatschappelijke vooruitgang, door bewust te werken aan het ontwikkelen van je kritische denkvaardigheden kun je bovendien jezelf en anderen helpen om een wereld te creëren waarin de rede en het gezond verstand de boventoon voeren, heel essentieel in onze huidige wereldorde.
Door het volgen van onze evenementen en het lezen van onze blogs krijgt u praktische handvatten.
Voor wie is deze informatie bedoeld?
Iedereen die geïnteresseerd is in sociale samenhang en het verbeteren van zijn of haar denkproces.